ΔΡΑΞΑΣΘΕ ΠΑΙΔΕΙΑΣ 
Του Γιάννη ΘεοδωρόπουλουΤι άραγε να είχε κατά νου ο Αδαμάντιος Κοραής όταν προ της επανάστασης του 1821 συνέστησε στους Έλληνες ότι δεν ήλθε ακόμη ο κατάλληλος χρόνος, και «δράξασθε παιδείας». Θα προσπαθήσω να μπω στην σκέψη του, εξετάζοντας την υπάρχουσα κατάσταση την εποχή εκείνη, και τις δυνατότητες του Ελληνισμού, εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά και του διάσπαρτου Ελληνισμού εκτός αυτής.
Οι Έλληνες τα χρόνια της Τουρκοκρατίας εκμεταλλευόμενοι την απροθυμία των Τούρκων για μόρφωση αλλά και για εκμάθηση ξένων γλωσσών, καθ' ότι το Κοράνι τους απαγόρευε να μιλούν την γλώσσα των απίστων. Έδωσαν μεγάλη έμφαση στην μόρφωση και στην γλωσσομάθεια. Το Τουρκικό κράτος δεν απαγόρευε την μόρφωση, αλλά δεν την χρηματοδοτούσε. Έτσι οι Έλληνες προχώρησαν στην δημιουργία δικών τους σχολείων.
Μπορούμε να υποστηρίξουμε πώς τρεις είναι οι κύκλοι γνώσεων κατά την Τουρκοκρατούμενη περίοδο. Ο πρώτος ο κατώτερος, το λεγόμενο σχολείο των κοινών και ιερών γραμμάτων, ο δεύτερος παρέχει την Ελληνοπαιδεία δηλαδή την τεχνογνωσία της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας. Ο τρίτος, ο ανώτερος, παρέχει τη μελέτη της φιλοσοφίας και των επιστημών. Ο πρώτος παρουσιάζεται συνήθως ανεξάρτητος. Το σίγουρο είναι ότι ο τοπικός παράγοντας και οι υπάρχουσες εκάστοτε οικονομικές δυνατότητες συντελούσαν στην οργάνωση των σχολείων αυτών. Ικανοποιητικότερη, παρουσιάζεται η κατάσταση στην ανώτερη εκπαίδευση. Η δημιουργία μιας σχολής αυτού του επιπέδου, είναι οπωσδήποτε ένα σημαντικό γεγονός. Η παρουσία εξ άλλου σε μια τέτοια σχολή ως διδακτικού προσωπικού λογίων με μεγάλη ακτινοβολία, συνετέλεσε ώστε η φήμη της να πάρει ευρύτερες διαστάσεις.
Ας σημειωθεί πάντως ότι η μόρφωση, σε όλα αυτά τα χρόνια, από τη βασική βαθμίδα και πέρα, που και αυτή δεν την έφθαναν όλοι, αποτελούσε προνόμιο των ευπόρων.
Όλες οι ανώτερες σχολές με ελάχιστες εξαιρέσεις δημιουργήθηκαν κατά το χρονικό διάστημα 1669-1821. Αυτές πάλι χωρίζονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκουν οι σχολές της Ηπείρου και της δυτικής Μακεδονίας: Ιωάννινα ( σχολή Γκιούνμα και Μαρούτση), Άρτα, Μέτσοβο, Καστοριά, Κοζάνη, Μοσχόπολι, Σιάτιστα.
Στις άλλες περιοχές έχουμε
Στερεά: Αθήνα.
Θεσσαλία: Αμπελάκια.
Κυκλάδες: Πάτμος.
Μικρά Ασία: Σμύρνη, Κων/πολη (Πατριαρχική).
Στη δεύτερη περίοδο οι αποκαλούμενες καινούριες,
έχουμε Χίος, Σμύρνη (Ευαγγελική), Κυδωνιές, Κων/πολη (Κουρούτσεσμε).
Στην υπόλοιπη Ελλάδα: Μηλιές, Ζαγορά, Τίρναβος, Ιωάννινα (Καπλάνη), και Δημητσάνα.
Η εικόνα που προσφέρει η Σμύρνη λίγο πριν από αγώνα είναι, ένας Ελληνικός πληθυσμός γύρω στις 40.000 κατοίκους, στο σύνολο των 120.000, έχει 8 κοινά σχολεία και 2 ανώτερα. Τα σχολεία δημιουργήθηκαν κυρίως από χορηγούς, οι οποίοι ήσαν πλούσιοι Έλληνες έμποροι.
Οι Σουλτάνοι προκειμένου να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της αυτοκρατορίας τους σε θέσεις όπως διπλωμάτες, και διερμηνείς, που ήταν απαραίτητη η υψηλή μόρφωση χρησιμοποίησαν τους Έλληνες Φαναριώτες, οι οποίοι και απεδείχθησαν άξιοι των καθηκόντων των. Η ιστορία καταγράφει από το 1661 και μέχρι το 1821 τον τίτλο του μεγάλου διερμηνέα ή αλλιώς Δραγουμάνου (που ισοδυναμούσε με υπουργό εξωτερικών) απέκτησαν 41 Έλληνες. Ο πρώτος που έλαβε αυτόν τον τίτλο ήταν ο Παναγιώτης Νικούσιος. Ο Νικούσιος που γνώριζε εκτός από τις Ευρωπαϊκές γλώσσες, και την Ελληνική, γνώριζε Τουρκικά, Περσικά, και Αραβικά. Αλλά πέρα από διερμηνέας ήταν και μεγάλος διπλωμάτης, τούτο φάνηκε όταν κατάφερε μέσω της διπλωματικής οδού να παραδώσουν οι Βενετοί το (1669) το μεγάλο κάστρο της Κρήτης στους Οθωμανούς. Χαρακτηριστική είναι και η διπλωματική επιδεξιότητα του μεγάλου διερμηνέα Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, στις διαπραγματεύσεις το (1699) για την συνθήκη του Κάρλοβιτς, μεταξύ Αυστριακών και Τούρκων, όπου απέσπασε τον θαυμασμό Τούρκων και Αυστριακών. Τελευταίος από τους 41 και μέχρι το 1821 ήταν ο Σταυράκης Αριστάρχης. Εκτός από τις παραπάνω υψηλές θέσεις, κατείχαν και χαμηλότερες θέσεις όπως των γραμματέων κ.α. Αυτή η άμεση επαφή με την διοίκηση, τους είχε καταστήσει γνώστες των αδυναμιών, και των επιδιώξεων των Οθωμανών. Πολλές φορές μάλιστα με την διπλωματική τους ικανότητα επηρέαζαν και τις αποφάσεις της υψηλής Πύλης.
Οι Σουλτάνοι ακόμη εμπιστεύθηκαν στους Έλληνες, και την διοίκηση των ηγεμονιών της Βλαχίας και της Μολδαβίας. Στην Βλαχία από το 1715 μέχρι το 1821 ηγεμόνευσαν 42 Έλληνες Φαναρειώτες, με πρώτον το Νικόλαο Μαυροκορδάτο, και τελευταίο τον Σκαρλάτο Καλλιμάχη. Στην Μολδαβία από το 1709 και μέχρι το 1821 ηγεμόνευσαν 42 Έλληνες, με πρώτο τον Νικόλαο Μαυροκορδάτο, και τελευταίο τον Μιχαήλ Σούτσο.
Οι ηγεμόνες της Βλαχίας και της Μολδαβίας διακρίθηκαν για το νομοθετικό τους έργο, προώθησαν την παιδεία δημιουργώντας ανώτερα Ελληνικά σχολεία, όπου σπούδαζαν όχι μόνο Έλληνες, αλλά και Ρουμάνοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, Αλβανοί, ακόμη και Τούρκοι. θεωρώντας τις χώρες αυτές ως συνέχεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Ένα άλλο πλεονέκτημα που είχαν οι Έλληνες ήταν ο έλεγχος του εμπορίου. Παρ' ότι με το εμπόριο ασχολούνταν ακόμη οι Αρμένιοι, και οι Εβραίοι. Αλλά οι Έλληνες είχαν τον πρώτο λόγο, και ειδικά με το διακομιστικό εμπόριο μέσω θαλάσσης ήταν αποκλειστικό προνόμιο των Ελλήνων. ιδίως μετά την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το (1774) Αυτό τους είχε κάνει την πιο εύπορη τάξη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έγιναν οι οικονομικοί παράγοντες του κράτους. Μπορούσαν να επηρεάζουν τις διαμορφούμενες καταστάσεις, και η επιρροή τους έφτανε ακόμη και τον Σουλτάνο. Στην εκκλησία δια του χρήματος προωθούσαν όποιον ήθελαν.
Άλλος παράγων που καθόριζε και άλλα ατού υπέρ των Ελλήνων ήταν ο πληθυσμός των καθαρά Τούρκων, ο οποίος δεν υπερέβαινε το 20% επί του συνόλου. Ο πληθυσμός ειδικά της Μικράς Ασίας που αποτελείτο από Λύδιους, Κάρες, Καππαδόκες, Φρύγιους, Τρώες, Βηθύνιους, κ.α. μπορεί να είχαν εξισλαμιστεί, αλλά δεν ένιωθαν γνήσιοι Τούρκοι. Καθ' ότι οι προγονοί τους επί εποχής των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου, είχαν οικιοθελώς εξελληνιστεί.
Όλα αυτά που αποσπασματικά αναφέρω ήταν γνωστά στον Αδαμάντιο Κοραή.
Με το «δράξασθε παιδείας» σίγουρα δεν περίμενε ότι οι Έλληνες θα γινόταν πιο σκληροτράχηλοι πολεμιστές, αλλά δια της μόρφωσης να θέσουν υπό τον έλεγχο τους όλους τους τομείς της διοίκησης του κράτους.
Αν και δεν ήταν στρατιωτικός υπολόγιζε τον φόρο αίματος, και των πολεμιστών και των αμάχων, που θα είχε μια επανάσταση δια των όπλων. Την εξαθλίωση του πληθυσμού, και τις δυσκολίες που θα συναντούσαν. Τις αιματηρές αντεκδικήσεις των Τούρκων κατά του άμαχου πληθυσμού, όπως αυτές που έγιναν στη Χίο, στα Ψαρά, στο Μεσολόγγι, στη Μακεδονία στη Σμύρνη, στη Κωνσταντινούπολη, κ.λ.π. και τέλος αν δεν επέμβαιναν οι μεγάλες δυνάμεις με την ναυμαχία του Ναβαρίνου, πιθανόν η επανάσταση να κατάρρεε..
Εγώ πιστεύω ότι ο Αδαμάντιος Κοραής είχε κατά νου πιο μεγαλεπήβολο σχέδιο, την άλωση της εξουσίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εκ των έσω, όχι δια των όπλων. Να προωθηθεί Έλληνας Σουλτάνος αφού χρησιμοποιηθούν όλα τα παραπάνω πλεονεκτήματα. Και με δεδομένο ότι η οθωμανική αυτοκρατορία είχε πάρει την κατηφόρα, με έντονα τα συμπτώματα σήψης, και αποδυνάμωσης.
Ένας Έλληνας Σουλτάνος που θα υπερείχε σε μόρφωση, και διοικητικές ικανότητες, πλαισιωμένος από τους μορφωμένους διπλωματικούς, και διοικητικούς υπαλλήλους θα ήταν εύκολο να επιβληθεί ως η μόνη λύση να αποφευχθεί η αποδυνάμωση της αυτοκρατορίας. Δεν αποκλείετε και οι Ευρωπαίοι επηρεασμένοι από τους Έλληνες της διασποράς να το έβλεπαν με καλό μάτι.
Ένας άλλος και ο πιο σημαντικός παράγων θα ήταν και συμπεριφορά του στρατού. Αν θα γινόταν αποδεκτός Σουλτάνος Ελληνικής καταγωγής. Αλλά και αυτός ο παράγων θα συναινούσε διότι οι Γενίτσαροι που ήταν το πιο εκλεκτό στρατιωτικό σώμα προήρχετο από το παιδομάζωμα Ελληνοπαίδων.
Ο Κοραής πρέπει να είχε για παράδειγμα την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Όπου μετά το 530 μετατράπηκε σταδιακά σε Ελληνικό κράτος. Όπου καθοριστικό ρόλο έπαιξε η Ελληνική γλώσσα. Τοιουτοτρόπως με το «δράξαστε παιδείας» απέβλεπε στο ίδιο αποτέλεσμα.