"ΦΥΛΑΤΤΕΙΝ ΠΙΣΤΙΝ
ΕΙΣ ΤΟΝ ΚΡΑΤΑΙΟΤΑΤΟΝ
ΑΝΑΚΤΑ (=σουλτάνο)"!
Η άγνωστη αλληλογραφία
μεταξύ των Πατριαρχείων (1564-1863 μ.Χ.)
Kύρια πηγή της έρευνας αυτής είναι το τρίτομο έργο του αρχιμανδρίτη Καλλίνικου Δελικανή, αρχειοφύλακα του Οικουμενικού Θρόνου, έκδοση 1904, «Σωζόμενα Επίσημα Εκκλησιαστικά Έγγραφα του Οικουμενικού Πατριαρχείου προς τας Εκκλησίας Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιεροσολύμων, Κύπρου, Ρωσσίας, Βλαχίας, Μολδαβίας, Σερβίας, Αχριδών, Πεκίου και των εν Άθω Μονών», τα οποία περισυλλέγηκαν και συναρμολογήθηκαν με εντολή του οικουμενικού πατριάρχη Ιωακείμ του Γ΄. Η παρουσίασή τους θα γίνει σε συνδυασμό με την κριτική που άσκησε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης στο πολύκροτο βιβλίο του «Συνοδικός Τόμος - η περί αληθείας» στα πλαίσια της προσπάθειάς του να αποδείξει την ανάγκη για το αυτοκέφαλο της Ελλαδικής Εκκλησίας, περί το έτος 1850. Δεν ξέρω αν από ιστορικής πλευράς υπάρχει ανάλογη μελέτη, αυτό όμως που είναι σίγουρο είναι, το ότι εδώ υπάρχει πολύ υλικό για τους μελετητές και ιδίως για τους ελευθερόφρονες.
«Πίστη, ειλικρίνεια και υποταγή εις την κραταιά και αήττητη Βασιλεία»
Σαφέστατα και πεντακάθαρα είναι τα κελεύσματα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως σε σχέση με την «κραταιάν» (δηλ. Τουρκική) εξουσία, απότοκο βέβαια των συμφωνιών που ανάγονται στην περίοδο πριν την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως. Αυτό που καθορίζει το περιεχόμενο του συνόλου της αλληλογραφίας είναι η διαφύλαξη της ομολογίας πίστης και υποταγής στο Οθωμανικό καθεστώς, αλλά και προς οποιονδήποτε κυρίαρχο χωρίς την παραμικρή κριτική. Σε κάθε ευκαιρία αυτό πρέπει να υποδηλώνεται, αλλά και να λειτουργεί ως απειλή για τους πιθανούς ατάκτους. Εδώ θα παραθέσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα.
Δείτε λοιπόν μία χαρακτηριστική εντολή για δηλώσεις μετανοίας του ποιμνίου (1757 μ.Χ. - επιτιμητική επιστολή στον Χαλεπίου Επίσκοπο Γρηγόριο- τόμος 1, σελ. 193):
«Δια τούτο ο Πατριάρχης και η Σύνοδος σου έδωσαν αυτήν την ομολογίαν της πίστεώς μας και σε διώρισαν να την αναγνώσης παρρησία και να βάλης να υπογράψουν, δια να ξεδιαλεχθώσι και να διακριθώσι οι ορθόδοξοι από τους ετεροδόξους, και όσοι μεν υπογράψουν και αποδεχθώσι τα παρ'; ημών πιστευόμενα, εκείνοι να γνωρίζωνται πλέον πως ήτον εξ αρχής και είναι Ρωμαίοι ορθόδοξοι και ραγιάδες του βασιλέως μας και να μην έχουν καμμίαν ενόχλησιν πλέον ως ανύποπτοι...»
Και για να μην ξεχνιώμαστε (σελ. 193):
«Επειδή και θείω ελέει το γένος ημών των ορθοδόξων σύστασιν και βοήθειαν έχει από την κραταιάν βασιλείαν εις το να φυλάττη το σέβας του, και όχι καταδρομήν, μάλιστα όλον το εναντίον κακοποιούνται από την βασιλείαν όσοι από το γένος μας αθετούσι το σέβας τους, και όχι εκείνοι που το ομολογούσι και το υπογράφουσι.»
Στο τρίτομο έργο του αρχιμανδρίτη Καλλίνικου Δελικανή, αρχειοφύλακα του Οικουμενικού Θρόνου, περιέχεται η αλληλογραφία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως με τα «αδελφά» πατριαρχεία (από το 1564 έως το 1863). Τα κείμενα, που γέμουν από αλαζονεία, περιέχουν όχι μόνο νουθεσίες και συστάσεις, αλλά και πολιτικές και οικονομικές οδηγίες και διαταγές για υποταγή στην κραταιά σουλτανική εξουσία, εκφοβισμούς και αφορισμούς.
«Να φυλάττητε πίστιν, ειλικρίνειαν και υποταγήν εις πάντα τα αρέσκοντα τη τεταγμένη εφ'; ημάς κραταιά και αηττήτω Βασιλεία, ης το ακαταμάχητον κράτος είη θριαμβεύον και διαιωνίζον εις απεράντους αιώνας, εξαλείφοντες από την ψυχήν σας, ως είρηται, κάθε πάθος, όπου εμφαίνει ψυχρότητα και μίσος, να έχετε αναμεταξύ σας ειρήνην, ομόνοιαν και φιλάδελφον αγάπην, και τότε αναμφιβόλως ου μόνον προς αυτόν τον Ύψιστον Θεόν φαίνεσθε δεκτοί, εκπληρούντες την θεϊκήν εντολήν... αλλά και προς αυτό το Βασίλειον Κράτος ευάρεστοι και ευπρόσιτοι...»
«Οφείλουσι διατηρείν μέχρι κεραίας τα της ειλικρινούς αυτών υπηκοότητος προς την κραταιάν Οθωμανικήν βασιλείαν καθήκοντα, πληρώνοντες τους νενομισμένους φόρους αυτών και υποχρεούμενοι αγογγύστως εις τα τεταγμένα τοπικά και μοναστηριακά δικαιώματα και μηδόλως αντιτείνοντες εις την απόδοσιν τούτων. Ταύτα απεφάνθη και κεκύρωται συνοδικώς.»
«Καθάπου φαίνεται και εν τω αγιωτάτω και Πατριαρχικώ Θρόνω των Ιεροσολύμων, άνωθεν και εξ αρχής φιλοτιμίας τίνας χορηγηθήναι παρά των πάλαι αοιδίμων πατριαρχών του Οικουμενικού τούτου Θρόνου, οίον εστί το τον αυτόν πατριάρχην των Ιεροσολύμων διανέμειν πανταχού τα συγχωροχάρτια, και το περιάγειν και περιέρχεσθαι εν ελευθερία και ακωλύτως εις πάσαν πόλιν και χώραν, ελέους χάριν, και παντοδαπαίς ένεκα προμηθείαις και αντιλήψεσι.»
«Εκ τούτων ουν των ρηθέντων αμφοτέρων Σιγιλλίων, ότι κατ'; ευγνωμοσύνην προνόμια ταύτα δέδοται παρά του αγιωτάτου ημών τούτου Οικουμενικού της Κωνσταντινουπόλεως Θρόνου εις εκείνον τον αγιώτατον Πατριαρχικόν των Ιεροσολύμων Θρόνον, ίνα απανταχού διανέμωνται τα συνήθη εν τύποις συγχωροχάρτια του κατά καιρούς πατριάρχου των Ιεροσολύμων,...». Και σελ. 511 του ιδίου: «...τούτου χάριν γράφοντες κατά τους θείους και ιερούς νόμους, και κατά τα υψηλά βασιλικά προσκυνητά σουρούτια, αποφαινόμεθα συνοδικώς, μετά των περί ημάς κ.τ.λ. Ίνα τα ρηθέντα αρχαία προνόμια του αγιωτάτου Πατριαρχικού Θρόνου των Ιεροσολύμων έχωσι το κύρος και την ισχύν εσαεί απαράτρεπτον, και διανέμωνται απανταχού τα συνήθη εν τύποις συγχωροχάρτια του τε ρηθέντος μακαριωτάτου πατριάρχου Ιεροσολύμων και των διαδόχων αυτού και περιέρχωνται ακωλύτως και απαρεμποδίστως εις πάσαν πόλιν και χώραν.»
«Ίνα απανταχού
διανέμωνται
τα συνήθη
εν τύποις
συγχωροχάρτια»
«Ερχόμενόν τε εν καιρώ εις απόλαυσίν σας σωματικήν να παραστήσητε έμπρακτον την υικήν σας υπόκλισιν και την μετ'; ευλαβείας δεξίωσιν και την ανάλογον τω πατριαρχικώ χαρακτήρι του τιμήν και περιποίησιν, και την χρεωστικήν προθυμίαν εις την απόδοσιν των τεταγμένων κυρίων και τυχηρών πατριαρχικών εισοδημάτων του και δικαιωμάτων, και την αξιόχρεων φιλοτιμίαν εις γενναίαν συνδρομήν και βοήθειαν της αυτού μακαριότητος ανάλογον με τας χρηματικάς του ανάγκας, σπουδάζοντες εις το να επαυξάνητε την πατρικήν του κηδεμονίαν και έντονον προστασίαν και πρόνοιαν εις πάντα τα καθ'; υμάς...Επειδή γράφων η φίλη ημών αυτού Μακαριότης διορίζει επιτρόπους του και αναφέρει ονομαστί, οφείλετε γνωρίζειν αυτούς και πείθεσθαι αυτοίς και αποδιδόναι ανελλιπώς τα παρεμπίπτοντα εισοδήματα, ειδότες, ότι παν το εκ μέρους σας γινόμενον τοις επιτρόποις αναφέρεται κατ'; ευθείαν προς την αυτού σεβασμιωτάτην Μακαριότητα, έως ότου Θεού συναιρομένου περαιώσας μετά μικρόν και η μακαριότης του τας ανά χείρας του υποθέσεις και κινήσεις, έλθη εις απόλαυσίν σας σωματικήν και ευφρανθήτε αλλήλοις τω πνεύματι εν Χριστώ τω κυρίω ημών...»
Το δικαίωμα της κληρονομιάς, το οποίο ασκείται από τους κληρονόμους του θανόντος σύμφωνα με τους νόμους, παύει να ισχύει, αν ο θανών έγινε μοναχός.
Δηλαδή η ευλογία του πατριάρχη θα δίδεται αναλόγως με το πόσο καλύπτονται οι πατριαρχικές του ανάγκες. Την διαδικασία αναλαμβάνουν οι κατά τόπους εντεταλμένοι «επίτροποι».
Ακολουθεί και το ανάθεμα στον Αναξαγόρα (σελ. 872 του ιδίου):
«Πλην τινα διόρθωσιν δέξαιντο αυτά, διόλου διεφθαρμένα και αναμίξ ταις βλασφημίαις συμπεφυρμένα, ουχ ήττον της Αναξαγόρου πανσπερμίας τα πάντα εν πάσι τιθέμενα, μηδέποτε διακριθησόμενα, ων το καλόν απιστία, και ύβρις παν ο πιστεύεται...»
«...Αλλ'; έως ου γενή τούτο, λέγομεν ημείς, ότι υπέκειτο και η Εκκλησία της Ελλάδος τω αρχιεπισκόπω Κωνσταντινουπόλεως και ήρτητο εξ αυτού, ως υπέκειτο και η Ελλάς τω σουλτάνω των Οθωμανών, και η μόνη διαφορά εις τούτο συνίσταται, ότι η μεν Ελλάς υπετάχθη πολιτικώς τω σουλτάνω των Οθωμανών δια της βίας μεθ'; όπλων, η δε Εκκλησία αυτής υπετάχθη τω αρχιεπισκόπω Κωνσταντινουπόλεως δια της βίας άνευ όπλων. Η βία όμως υπέταξε και εκείνω την Ελλάδα, και τούτω την Εκκλησίαν αυτής. Αλλ'; η βιαία κατάκτησις και κατακράτησις ούτε λέγεται ούτε είναι νομική η κανονική. Δια τούτο απολαβόν το ελληνικόν έθνος δια της βίας ην δια της βίας απώλεσεν ελευθερίαν, εδικαίωσεν εαυτό, ουδένα αδίκησεν, έπραξεν ο,τι έπαθε. Τούτ'; αυτό εννοείται και περί της Εκκλησίας αυτού.» Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης ανήκε και αυτός στους αιθεροβάμονες, που από αφέλεια θέλησαν να μας πείσουν, ότι η Χριστιανική Ορθόδοξη Εκκλησία μπορεί να συμμορφωθεί επί το λογικώτερον και το ελληνικώτερον.
Και στην περίπτωση διαφωνιών (βλ. επαναστατών), σελ. 195:
«Ει δε και αντιφέρονται και εναντιούνται οι επαρχιώται σου και σε εμποδίζουν και δεν σε αφήνουν να κάμης καθώς συνοδικώς σοι γράφομεν, να τους αφήσης το συντομώτερον και να σηκωθής να έλθης εδώ, και τότε η Εκκλησία θέλει κάμει την πρέπουσαν περί τούτου διόρθωσιν.»
Για το είδος της διόρθωσης ας θυμηθούμε το όπλο του αφορισμού και το κυνήγημα των κλεφτών του Μοριά το 1805 με αποτέλεσμα το ξεκλήρισμά τους.
Αντίστοιχου απειλητικού περιεχομένου και με όπλο φυσικά την τουρκική απειλή είναι και το γράμμα του Νεοφύτου Β΄. (Προτρεπτική στον Κλήρο και λαό της Κύπρου υπέρ του Αρχιεπισκόπου Βενιαμίν - 1602 μ.Χ., τ. 1, σελ. 555):
«Φροντίσατε ουν, ως και νυν Συνοδικώς γράφομεν, αποδεχθήναι τε αυτόν και ειρηνεύειν, ως φίλον Θεώ και νόμιμον, και τούτον μόνον ... και αυτώ υποτάσσεσθε, μη και Βασιλικής οργής πειρασθήτε ως και παιδείας Εκκλησιαστικής, κ.λπ.»
Και ένα αντίστοιχο του Καλλινίκου Β΄ «Παραινετική προς χριστιανούς Αντιοχείας» - 1724 μ.Χ., τ. 1, σελ. 171), που αφορά διαφόρους «ατακτούντας»:
«Και ει μεν σωφρονισθώσιν οι τοιούτοι με την παρούσαν εκκλησιαστικήν παιδείαν και νουθεσίαν και κάμουσι τελείαν αποχήν των προειρημένων ατοπημάτων λόγος ουδείς, ει δε και μετά τούτο επιμένουσι και πάλιν εις την κακίαν τους, ας ηξεύρωσι καλώς, ότι θέλομεν μεταχειρισθή κατ'; αυτών και εξωτερικήν παιδείαν, ηθέλομεν δώσει δια μερικούς τοιούτους άρζια εις την κραταιάν βασιλείαν, πως είναι ετερόδοξοι και απειθείς τη ανατολική Εκκλησία και θέλει παιδευθώσισι σφοδρότερον...».
Φυσικά σε όλα αυτά υπενθυμίζεται που και που η θεωρητική τεκμηρίωση, ότι δηλ. όλα αυτά είναι εκ Θεού και θα είναι «εις τον αιώνα». Διαβάστε: (Ιερεμίου Γ΄ - «Για την εκλογή Αντιοχείας Αθανασίου, πρώην Κύπρου» - 1720 μ.Χ., τ. 1, σελ. 172):
«Δεύτερον δε πρέπει να ηξεύρωσι καλώς, πως τάξις επικρατεί και συνέχεια· τα πάντα και όλα τα πράγματα εις τον κόσμον όμοιά τε και ανόμοια, βασιλικά τε και εκκλησιαστικά και πολιτικά, μέχρι και των εσχάτων και των παραμικρών έχουσι τάξιν παρά Θεού και παρ'; ανθρώπων, μετά την οποίαν κυβερνώνται και στέκονται εις τον τόπον τους, και εις την κατάστασίν τους, και με την τάξιν αυτήν, όπου τα συστήνει και τα διοικεί, συντηρούνται και διαφυλάττονται εις τον αιώνα. Εξεναντίας δε το άτακτον πανταχού είναι λυπηρόν και ασύστατον, καθώς ο ορθός λέγει λόγος...»· και (Ανθίμου Γ΄ - Προς κλήρον και λαόν Κύπρου 1823 μ.Χ., τ. 1, σελ. 610):
Φαίνεται και αυτός θα διάβαζε πολύ τα μαθήματά του, όπως ο πρών Αρχιεπίσκοπος επί επταετίας και δεν θα άκουσε, ότι είχε κηρύξει την έναρξή της δύο χρόνια νωρίτερα η Επανάσταση του 1821, που συνέτριβε την «αήττητη και ακαταμάχητη Βασιλεία».
Το παρακάτω έγγραφο είναι πιο σαφές. Με την ευκαιρία της απειθαρχίας του μητροπολίτη Μολδαβίας Λέοντος έναντι του Τούρκου δυνάστη, τον καθαιρεί, χαρακτηρίζοντας την απειθαρχία του ως «κανονικόν έγκλημα». Εκεί λοιπόν διαβάζουμε τα εξής: (Προκοπίου Α - Καθαίρεσις του Μολδαβίας Λέοντος 1798 μ.Χ., τ. 3, σελ. 491-492):
«...Μέγιστον μέντοι και μείζονος τιμωρίας άξιον το της καθοσιώσεως έγκλημα, όταν και περί το υψηλόν Δοβλέτι, παρ'; ου το είναι και το ευ είναι έχομεν, και περί τούτου αγνωμονήσαντες, απιστία και επιβουλή χρώμενοι φανώσι και περί την ευεργέτιδα αγίαν καθ'; ημάς του Χριστού Μ. Εκκλησίαν, ήτις αεί τους απανταχού Αρχιερείς προχειρίζεται, ίνα αρχιερατικώς επισκέπτωνται και περιθάλπωσι τον βασιλικόν πτωχόν ραγιάν, και προς τοις άλλοις το μέγιστον, ίνα αυτοί τε δεικνύωσι την χρεωστουμένην πίστιν εις το υψηλόν Δοβλέτι, και τους επιτετραμμένους αυτοίς βασιλικούς ραγιάδες διευθύνειν και φυλάττειν εις την οφειλομένην πίστιν προς τον κραταιότατον ημών Άνακτα (ον Κύριος περιέποι και διαφυλάττοι ως κόρην οφθαλμού, υποτάσσων υπό τους πόδας αυτού πάντα εχθρόν και πολέμιον). Δια τούτο και όπου αν τινα των Αρχιερέων κατίδωμεν παραμελούντα του απαραιτήτου εαυτού χρέους τούτου και δολιότητι χρώμενον, ευθέως πάνυ νομίμως τε και κανονικώς καθαιρέσει παντελεί της Αρχιερωσύνης καθυποβάλλομεν».
Ακολουθούν οδηγίες και στο Ρωσσικό Πατριαρχείο. (Διονύσιος -1663 μ.Χ. - τ. 3, σελ. 97 - Ρωσσικά έγγραφα).
«Όρα την ομολογίαν του πατριάρχου, μεθ'; όσης ευλαβείας λέγεται, και σκόπει ακριβώς τας λέξεις και την έννοιαν "ομολογώ δια της παρούσης μου εγγραφής, ίνα φυλάττω προς σε τον κραταιόν αυτοκράτορα βασιλέα, καθαράν πίστιν και εύνοιαν, και θα χρεωστώ τούτο από φυσικού και νομίμου χρέους και ίνα υπάρχω εις τον ορισμόν και εις το θέλημα και εις το πρόσταγμα της βασιλείας σου και κατά παντός ανθρώπου εναντιουμένου τω παρόντι όρκω';'; και μετ'; ολίγα, ου μόνον εις τον Βασιλέα, αλλά και εις την Βασίλισσαν, και εις τα Βασιλίδια αυτών τον όρκον απευθύνει...».
Βέβαια εδώ προκύπτει η απορία, ότι, αν ο σουλτάνος έχει παλλακίδες (και έχει μάλιστα πολλές) με τα ανάλογα εξώγαμα, όπως ο Σολομών, απευθύνεται και σε αυτές και σ'; αυτά τα βασιλίδια ο όρκος πίστεως;
Δαρμοί, φυλακές και αφανισμός των βιβλίων των «κακοδόξων»
Τα πράγματα όμως σοβαρεύουν και μετά από τρία χρόνια μπαίνουμε στην ουσία των οδηγιών. (Καισαρείας Γρηγόριος και οι συν αυτώ, εξουσιοδοτημένοι από τον πατριάρχη Κων/λεως 1666 μ.Χ. - τ. 3, σελ. 176 - οδηγίες με την μορφή ερωταποκρίσεων):
«Ερώτ.: Εάν οι αιρετικοί και οι εναντίοι της αγίας του Χριστού Εκκλησίας πρέπει να παιδεύωνται και πολιτικώς, ήτοι εξωτερικώς η μόνον εκκλησιαστικώς;
Απάντ.: Ναι, πρέπει να παιδεύωνται και εξωτερικώς, διότι εις την Β Ο0κουμενικtν Σύνοδον την εν Κωνσταντινουπόλει συγκροτηθείσαν επί του ευσεβούς βασιλέως Θεοδοσίου του Μεγάλου κατά του πνευματοδόχου Μακεδονίου, οι θεοφόροι Πατέρες μετά την καθαίρεσιν και αναθεμάτισιν εκείνων των κακοδόξων επισκόπων ώρισαν να παιδεύωνται και εξωτερικώς, και ούτω κατά τον ορισμόν του θεοφιλεστάτου βασιλέως Θεοδοσίου τους έδειραν δυνατά με τα βούνευρα και τους επόμπευσαν καθίζοντες εις καμήλους και σύροντες από την ουράν επί τας πλατείας... και εις την Δ΄ Οικουμενικήν Σύνοδον την εν Χαλκηδόνι συγκροτηθείσαν υπό αγίων Πατέρων χλ΄ επί του ευσεβούς Βασιλέως Μαρκιανού και Πουλχερίας, κατά Διοσκούρου και Ευτυχίου των Μονοθελητών, και ούτοι οι θεοφόροι Πατέρες μετά του ευσεβούς Βασιλέως ώρισαν να αφανίζωνται τα βιβλία των κακοδόξων εν πυρί και αυτούς τους κακοδόξους να παιδεύουν με φυλακάς και πολλούς δαρμούς, έτι δε ώρισαν να παίρνουν εις το δημόσιον από τους ομόφρονας αυτών ανά δέκα λίτρας χρυσίου...»
Και ένα μικρό ντοκουμέντο τιμωρίας αντάρτη κατά της Οθωμανικής εξουσίας. (Νεοφύτου Ζ΄ - Προς τον Βελιγραδίου Μεθόδιον - 1800 μ.Χ. - τ. 3, σελ. 706):
«Θέλεις κατανοήσει τον ένθεον σκοπόν της Εκκλησίας και την γενομένην παρ'; αυτής πρόνοιαν περί του εξοστρακισμού του κακοβούλου εκείνου και αντάρτου αχρείου και αδοκίμου και όλως αγνωρίστου κακοΚαλλίνικου, του βιαίως και ληστρικώς παρεισφρύσαντος εις την επαρχίαν Βιδύνης και πλανώντος τους εκεί απλουστέρους χριστιανούς ιερωμένους και λαϊκούς, καταδυναστεύοντος αυτών ως υπερασπιζομένου παρά των αντιτασσομένων τη κραταιά και αηττήτω βασιλεία, και θέλεις πληροφορηθή, ότι εκείνος μεν δικαίως και νομίμως παντελεί καθαιρέσει της ιερωσύνης καθυποβαλλόμενος αποσκορακίζεται...»
Δεν μπορεί φυσικά να λείπει η εντολή περί πλήρους υποταγής και από τα ιδρυτικά διαφόρων μονών του Αγίου Όρους (μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους). Ας δούμε ένα παράδειγμα: (Άνθιμος Δ - «Σιγίλλιον για την ίδρυση της Σκήτης αγ. Ανδρέα και αγ. Αντωνίου της Ι.Μ. Βατοπεδίου» 1849 μ.Χ., τ. 2, σελ. 172):
Φορολογία-αφορισμοί-συγχωροχάρτια
Από την ελάχιστη αυτή παράθεση των εγγράφων σε σχέση με αυτά που εμπεριέχονται στην αλληλογραφία καταλαβαίνει κανείς την πολιτική διορατικότητα του Μωάμεθ του Πορθητή, ο οποίος διέγνωσε αμέσως την νομιμοφροσύνη των χριστιανών αξιωματούχων στο Οθωμανικό καθεστώς. Φυσικά τηρώντας την ανατολίτικη νοοτροπία του μπαξισιού τους άφησε ελεύθερους να εκμεταλλεύονται και να καταπιέζουν και αυτοί με την σειρά τους το ποίμνιο. Τα συνήθη όπλα του χριστιανικού ιερατείου ήταν ο αφορισμός, η φορολογία και τα συγχωροχάρτια. Ως συνήθως βέβαια τα πιο δυνατά όπλα πάντα ήταν στην δικαιοδοσία των πατριαρχών, οι οποίοι επέβαλλαν τάξη αμέσως, μόλις εμφανίζονταν παρεκτροπές. Προσέξτε, πως υπερασπίζονται τα δικαιώματα των πατριαρχών:
(Καλλινίκου Β - «Δια τα δικαιώματα του Πατριάρχου Ιεροσολύμων, 2α καθαίρεσις του Σιναίου Ανανίου», 1688 μ.Χ., τ. 1, σελ. 440.):
«Και μηδέποτε άδειαν έχη αμφιέννυσθαι άμφια πατριαρχικά, και περιβάλλεσθαι μίτραν, αλλά μόνον τοις επισκόποις προσήκοντα, μήθ'; όλως τολμά τα παράνομα συγχωροχάρτια εκείνα τω λαώ διανέμειν (πατριαρχικόν γαρ τούτο προνόμιον ιδιαίτατον, και κατ'; ουδέν εις άλλον διαβαίνειν δύναται), ...»
(Καλλινίκου Β - «Για τα δικαιώματα του Πατριαρχ. Ιεροσολύμων επί του Σινά», 1688 μ.Χ., τ. 1, σελ. 412):
«Και μίτραν επί κεφαλήν έθηκε πατριαρχικήν, είτα και γράμματα εις τέλος συγχωρητικά εκ τύπου στάμπινα κατασκευάσας διένειμεν, ούτινος ουδ'; αυτοί εκείνοι οι αληθώς αυτόνομοι αρχιεπίσκοποι κατηξίωνται, αλλά μόνοις τοις Πατριάρχαις παρειμένον εστί,...»
Και παρακάτω, σελ. 421, οδηγίες για τους Σιναΐτες (του ιδίου):
«Έβδομον, ότι κανονικώ θεσμώ μνημονεύει του ιδίου πατριάρχου, όπου αν τύχη λειτουργών, όγδοον, ότι συγχωρητικά ου διανέμει γράμματα παντελώς, τούτο γαρ μόνοις πατριάρχαις εφείται,...»
Πρέπει όμως να ενημερωθούν και οι υπόλοιποι για τις αταξίες του Σιναΐτη ηγουμένου Ανανία: (Καλλινίκου Β - «Στους Μητροπολίτες Μολδοβλαχίας και Ουγγροβλαχίας περί του Σινά», 1689 μ.Χ., τ. 1, σελ. 425):
«Κατά μικρόν τε προχωρήσας τοις ατοπήμασιν, ετόλμησε διαμερίζειν και συγχωροχάρτια στάμπινα ο ηγούμενος, όπερ μόνοις τοις πατριάρχαις εφειμένον εστί,...» και σελ. 430 του ιδίου «...Και όσοι λάβωσιν εξ αυτού συγχωροχάρτια, άπερ ως παράνομα και διαβεβλημένα ψευδοχάρτια εισί, και ουχί συγχωροχάρτια, τα γαρ παράνομα, ως προείρηται, ουκ έχουσι την των νομίμων δύναμιν και ενέργειαν...»
Και η επίσημη κύρωση των πατριαρχικών προνομίων σε πολλές δόσεις:
(Αθανασίου Ε - «Συνοδικόν γράμμα εμπεδούν τα προνόμια του Θρόνου Ιεροσολύμων,» 1709 μ.Χ. - τ. 1, σελ. 478):
(Νεοφύτου Ζ - «Σιγίλλιον κυρούν τα προνόμια του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων», 1793 μ.Χ., τ. 1, σελ. 509):
Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν τα παραπάνω συνάγουμε τα εξής συμπεράσματα:
· Η διανομή συγχωροχαρτιών (φυσικά με το αζημίωτο) ήταν αποκλειστικό δικαίωμα των πατριαρχών. Τα συγχωροχάρτια εξέδιδε αποκλειστικά το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
· Υπήρχαν πρότυπα δια της τυπογραφίας, στα οποία συμπληρωνόταν μόνο το όνομα του πιστού, που αγόραζε την συγχώρηση (βλ. και την σχετική μελέτη του Φ. Ηλιού) και αυτό για συντόμευση της διαδικασίας συγχώρησης και φυσικά πληρωμής.
· Όπως συμβαίνει και στις μέρες μας, και τότε υπήρχαν διάφοροι, που τύπωσαν δικά τους συγχωροχάρτια. Σε αυτούς έπεφτε βαρύς ο πέλεκυς της τιμωρίας.
· Διάφορα πρότυπα συγχωροχάρτια του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων έβγαλε στη φόρα ο Φ. Ηλιού στην καταπληκτική του σχετική μελέτη. Δεν γνωρίζουμε όμως το ύψος της προμήθειας, που θα λάμβανε ο οικουμενικός πατριάρχης από τους κατά τόπους υπεργολάβους επισκόπους, καθώς και κάποιες ενδεικτικές τιμές.
Υποχρεώσεις του ποιμνίου έναντι του ντόπιου ποιμενάρχη
Αξίζει να ρίξουμε μία ματιά και στην αλληλογραφία, η οποία τονίζει σαφέστατα τις ανάλογες υποχρεώσεις του ποιμνίου έναντι του ντόπιου ποιμενάρχη. (Χρύσανθος - «Εγκύκλιος στους Μητροπολίτες, στον κλήρο και λαό Αλεξανδρείας» - 1825 μ.Χ. - τ. 1, σελ. 55):
Διαβάστε τις παρακάτω εγκυκλίους: (Ιερεμίου Γ - «Συνοδική εγκύκλιος», 1717 μ.Χ., τ. 1, σελ. 484):
«Ίνα μην έχωσιν απαιτήσεις οι χριστιανοί επί της περιουσίας των θνησκόντων μοναχών του Αγίου Τάφου, Σινά, Άθω και άλλων μονών».
Δηλαδή το δικαίωμα της κληρονομίας, το οποίο ασκείται από τους κληρονόμους του θανόντος σύμφωνα με τους νόμους, παύει να ισχύει, αν ο θανών έγινε μοναχός. Ακολουθεί και η σχετική εντολή: (Ιερεμίου Γ - «Συνοδική εγκύκλιος», 1717 μ.Χ., τ. 1, σελ. 485):
«Έτερον συνοδικόν γράμμα σχεδόν ταυτόσημον τω προηγουμένω και υπό την αυτήν χρονολογίαν επιτάσσον πάσι τοις χριστανοίς, επί ποινή αφορισμού την μη παρεμπόδισιν των υπέρ του Αγίου Τάφου διενεργουμένων εράνων και αφιερωμάτων.»
Στο σωματείο των γουναράδων επιβλήθηκε ειδικός φόρος, όπως φαίνεται στην παρακάτω δήλωση (1718 μ.Χ.), η οποία εγκρίθηκε με συνοδικό του Ιερεμίου Γ .
«ΔΗΛΩΣΙΣ ΤΟΥ ΡΟΥΦΕΤΙΟΥ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΕΩΝ
ότι επικυρούσι την προγεγενημένην δωρεάν του Ρουφετίου αυτών εις τον Άγιον Τάφον ημίσεως γροσίου εξ εκάστου Σιρικίου Σαμουρίων, και επειδή ταύτα σπανίζουσι νυν, προς επαύξησιν της προσόδου, συνωδά τη αιτήσει του Ιεροσολύμων Χρυσάνθου, επιπροσθέτουσι και δύο γρόσια δι'; εκάστην παλαιάν σαμουρόγουναν, κατασκευαζομένην υπ'; αυτών.»
Στην αλληλογραφία περιέχονται αντίστοιχα συνοδικά, που αφορούν στην Άνδρο, Σκιάθο, Σκόπελο, Θήβα, Εύβοια, Αμάσεια, Νοεκαισάρεια, Τραπεζούντα και Θεοδοσιούπολη (τ.1, σελ. 487).
Υπάρχουν όμως και έκτακτες φορολογίες, που πολλές φορές επιβάλλονται από τον ίδιο αυτοπροσώπως τον πατριάρχη: (Ιερεμίου Γ - «Προς Κυπρίους», 1726 μ.Χ. - τ. 1, σελ. 488):
«Και σιμά εις το πρότερον χρέος υπέπεσεν ο Πατριαρχικός Θρόνος του Αγίου Τάφου, εις βάρος χρέους δυσβαστάκτου... Εφ'; ω και προτρέπονται οι χριστιανοί, όπως συνδράμωσι γενναίως τον περιελευσόμενον αυτοπροσώπως τας επαρχίας προς εξαίτησιν ελέους πατριάρχην Ιεροσολύμων Χρύσανθον.»
Ακολουθεί η υπενθύμιση των διαχρονικών ιερών κανόνων προς συμμόρφωση και των όποιων δύσπιστων και η σχετική διάταξη για το απυρόβλητο της εκκλησιαστικής περιουσίας και των υπαλλήλων της. (Καλλινίκου Β - «Πράξις Συνοδική για κακώς δωρηθείσα μονή» - 1633 μ.Χ. - τ. 1, σελ. 562):
«Η δε μετακίνησις του ακινήτου εκκλησιαστικού πράγματος άπρακτος μένει και ατελεσφόρητος, και η δόσις διακενής και ανίσχυρος. Ο δε λαβών την τοιαύτην δωρεάν οφείλει επιστρέψαι διπλούν το κακώς δωρηθέν. Οι γαρ θείοι και φιλευσεβείς νόμοι ρητώς φασίν: ο κατά δωρεάν λαβών ακίνητον ιερατικό πράγμα, προς το μη απολαύσαι του δωρηθέντος, και έτερον παραπλήσιον αποδώσει....Όσοι δε των συνασκουμένων πατέρων τελευτώσι, μετά θάνατον εκείνων άπασα η περιουσία αυτών έχη προσκυρούσθαι και μεταβαίνειν εις το ιερόν τούτο μοναστήριον, κατά τους θείους και ιερούς νόμους και κανόνας, και μηδείς των συγγενών εκείνων επί προφάσει κληρονομίας έχη ζητείν πολύ η ολίγον τι εκ της περιουσίας εκείνων οιωδήποτι τρόπω η επήρειαν τινά και ενόχλησιν και ζημίαν επάγειν τω Μοναστηρίω τούτω».
«Τα μιαρά και ασεβείας γέμοντα συγγράμματα»
Μια από τις πιο βασικές φροντίδες του Οικουμενικού Πατριαρχείου ήταν η άμεση πάταξη των ταραξιών, που δημιουργούσαν διάφορες ανωμαλίες στο κυρίαρχο σύστημα. Πέρα από τα γνωστά αφοριστικά της Επανάστασης του ';21, των κλεφτών το 1805 κ.λπ. αυτή η δραστηριότητα του Πατριαρχείου φαίνεται, ότι ήταν συνεχής και κάλυπτε όλες τις δραστηριότητες του κοινωνικού βίου, όπου βεβαίως έκριναν οι πατριάρχες, ότι χανόταν ο έλεγχος. Η αλληλογραφία είναι γεμάτη από τέτοιες καθαιρέσεις, απειλές, αφορισμούς, καταδίκες κ.λπ. Θα δούμε κάποια χαρακτηριστικά εδάφια, που δείχνουν τους στόχους της εξουσίας έναντι ενοχλητικών διανοουμένων. Πρόκειται για το επίσημο κείμενο της καθαίρεσης του γνωστού σε όλους Μεθοδίου του Ανθρακίτη, της οποίας παραθέτουμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα.
(Ιερεμίου Γ - «Καθαίρεσις διεξοδική του κακοΜεθοδίου, του όντος από την επαρχίαν Αχρίδος, δια τα μιαρά και ασεβείας γέμοντα συγγράμματα αυτού» - 1720 μ.Χ. - τ. 3, σελ. 868-873):
«Ταύτης ουν ορμητήριον και φορτίδα την εαυτού πονηράν ψυχήν και διάνοιαν εργασάμενος, επανήλθε μετά της δυσσεβούς εμπορείας, και το πρώτον εις Καστορίαν γενόμενος, τω μανθάνειν όστις ποτέ ην σχολής επιδράττεται, και τω της διδασκαλίας προσχήματι μαθητάς περί εαυτόν συγκροτήσας πρωτοπείρους και αδιδάκτους νέους, απαλαίς αυτών ταις ψυχαίς εγκατεφύτευσε τα ζιζάνια, και κατά μικρόν μετοχετεύσας τα θολερά και ακάθαρτα νάματα της ης επηγάγετο αιρέσεως, διέφθειρεν ουκ ολίγους, και ψυχικής αυτών απωλείας παραίτιος γέγονεν, υποσπείρων και μεταδιδούς ύθλους παντοδαπούς γέμοντας ασεβείας. Και γαρ επιδείξασθαι θέλων εαυτόν νέον φιλόσοφον και θεολόγον, όσα μεν άνωθεν κατά παράδοσιν αρχαίαν οι ευσεβείς διδάσκουσι και δεδίδακται μαθήματα, εν μεν τοις περί φύσεως λόγοις και ταις θύραθεν επιστήμαις, δηλαδή τα της περιπατητικής φιλοσοφίας, εν δε τη θεολογία τας ιεράς βίβλους των θεοσόφων πατέρων και διδασκάλων της του Χριστού Εκκλησίας, τούτων πάντων την διδασκαλίαν και ανάγνωσιν παρητήσατο και απεδοκίμασεν.»
Παρακάτω δεν γλυτώνει ούτε η Ιλιάδα από το ανάθεμα (σελ. 871 του ιδίου):
«Αλλά, το του λόγου κακών, Ιλιάς και ρήματα καταποντισμού, μυρίαι τε και βλασφημίαι σποράδην τη πονηρά εκείνη συγγραφή εμπεριέχονται...»
Φυσικά δεν γλυτώνει ούτε ο Επίκουρος (σελ. 872 του ιδίου):
«Αλλά και της επικουρείου αιρέσεως δήλός εστιν αντεχόμενος από τε του λόγου και του τρόπου, ως έγνωμεν, ηδονή τ'; αγαθόν τιθέμενος, και πάντα εις τούτο φέρει αυτό, ο,τι μη πάρεργον, οίά τις εμπαθής και φιλόσαρκος και αγενής, των ηδονών ανδράποδον...»
Σε ορισμένες όμως περιπτώσεις η βία φέρνει και αποτελέσματα.» (Κυρίλλω ΣΤ΄ - «Αχρονολόγητον»):
«Ομολογία Στεφάνου ιεροδιακόνου Ρεφερενδαρίου, Ηγουμένου Ρακετώσης, ότι προθύμως υποβαλών τη κρίσει της Μ. Εκκλησίας την υπ'; αυτού συγγραφείσαν Φυσικήν, αποκηρύττει προθύμως τα υπό ταύτης ως αντορθόδοξα θεωρηθέντα.»
Από τα αντίτυπα της Φυσικής του ιεροδιακόνου δεν έμεινε ούτε ίχνος, για να μάθουμε τα «αντορθόδοξα θεωρηθέντα».
Και για το τέλος ένας σπουδαίος ορισμός της πολιτικής ανωμαλίας (δηλ. της Εθνικής Παλιγγενεσίας). (Ανθίμου Δ΄, «Τω Αλεξανδρείας Ιεροθέω περί της χειραφετήσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος», 1850 μ.Χ. - τ. 1, σελ. 120): «...αι το Βασίλειον τούτο συγκροτούσαι αρχιερατικαί επαρχίαι, υποκείμεναι ανέκαθεν εις τον καθ'; ημάς αγιώτατον Οικουμενικόν Θρόνον, προ τινων χρόνων, ένεκα των πολιτικών εκεί ανωμαλιών, απελείφθησαν της προς αυτόν αμέσου σχέσεως και αναφοράς...»
Περήφανη όμως απάντηση έδωσε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, ο οποίος, ιερωμένος ων, διέγνωσε την νέα απάτη, στην οποία ήθελε να συμπαρασύρει με τον συνοδικό του τόμο την τότε Εκκλησία της νεοσύστατης Ελλάδος το Οικουμενικό Πατριαρχείο. (Θεόκλητου Φαρμακίδη - 1852 μ.Χ. - «Ο συνοδικός τόμος η περί αληθείας», σελ. 220.):
* * *
Η παρουσίαση της αλληλογραφίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου λόγω στενότητας χώρου δεν μπορούσε να είναι όσο έπρεπε λεπτομερής και ουσιαστική. Άλλοι μελετητές και ιστορικοί, ικανώτεροι από τον γράφοντα, πρέπει να εμβαθύνουν και να αποκαλύψουν πλήρως το μέγεθος της προδοσίας. Κάθε ανάλογη προσπάθεια θα είναι και ένα λιθαράκι στην γνώση της ιστορικής αλήθειας.
Δημοσθένης Τριγώνης